Akıllıca davranmak nedir? Her durumda yapılması gereken en uygun davranışı göstermek değil midir? Şartlar ne gerektiriyorsa o. Şartların bir tarafında kişi var. Kişinin menfaatleri var. En büyük menfaati hayatta kalmak. Hayatta kalmak dışında, unvanını korumak, maddi durumunu korumak ya da iyileştirmek, haklı çıkmak, aldatılmamak vs karar verilmesi gereken bir çok durum. Bunlar şartlar. Şartlar zorlaşıp insan sıkışmış hissettiği zaman genelde çıkış yolları azalır hatta teke düşer. Tek çıkış yolu varsa aklın yolu birdir denir. Yanlış davranış sonsuz sayıda olabilir. Şartlarla hiç ilgilenmeden hayatına devam edebilir, şartları kötüleştirecek bir davranışta bulunabilir. Aslan yaklaşıyorsa yapmanız gereken kaçmak ya da savaşmaktır. Savaşmak için aslanı yenebileceğiniz gücünüz, silahınız olması gerekir. Bunların haricindeki tüm davranışlar yanlıştır. Aslan üzerinize doğru gelirken, ağaçtan muz toplamanız doğru bir davranış değildir. Kişinin yapması gereken en akıllıca davranış çoğunlukla yapmaya mecbur olduğu davranıştır.
Yani akıllıca davranmak demek şartların bizi zorladığı şekilde davranmak demektir. Şartlar zorluyorsa neden-sonuç ilişkisi yani nedensellik var demektir. Neden böyle davrandığınızı açıklayabilirsiniz demektir. Açıklanabilen davranış akıllıca davranıştır. Neyi neden yaptığını bilen bir kişi davranışlarını açıklayabilir, demek ki akıllıca davranmıştır, bile bile yanlış yapan insan, davranışlarını açıklasa bile bu bize “akıllıca” gelmeyecektir. Akıllı davranış yapmaya mecbur olduğunuz davranıştır, sizden beklenen davranıştır. Hayatta kalmanız için seçmeniz gereken yoldur.
Burada özgürlüğün yeri neresi? Özgürce davranmak, şartların zorladığı şekilde davranmak olmamalı. Sizden beklenen tek hareketi yapmanız özgür olmadığınız anlamına gelmez mi? Dışarıdan bakıldığında özgür bir kişi olarak görünmeniz için, sizden beklenen, tam da yapmanız gereken, “o şartlarda kim olsa aynısını yapardı” denen şeyleri değil beklenmeyen davranışları yapmanız gerekmez mi? Yani özgürce davranmak aslında beklenmedik şekilde davranmak olmalı. Yoksa yapman gerekeni yapmak özgürlük müdür? Ayçiçek yağı fiyatları artacak bilgisi aldığınızda, 20-30 litre ayçiçeği yağı almaya koşuyorsanız, bu zaten sizden beklenen davranış değil midir? Ya da kahve çok sağlıklı, kalbe iyi geliyor, her köşede bir kafe var, gençler kahve içer vb. kültürel öğelerin yoğunlaştığı bir ortamda çay yerine kahve içmek sürüden ayrılmak mıdır yoksa bir sürüden ayrılıp diğer sürüye girmek midir?
Gençlerin ebeveynlerinden farklı davranmaya çalışarak yaptıkları şeyler, aslında diğer tüm gençlerin de yaptığı şeylerdir. Orta yaşa geldiklerinde ya da yaşlandıklarında kendi kuşaklarının aslında tamamen aynı şeyleri sevip aynı davranış biçimlerini tercih ettiklerini görürler ve bir kuşak etiketine sığınmak çok da yanlış gelmez. Oysa gençken aynı davranışları özgürlük adına yapmışlardı. Yani özgür olmak bir sürüden ayrılıp diğer sürünün koyunu olmak mıdır, yeni kurulan sürünün? Siyasetten sıkılıp bir partiden istifa edip, başka bir partiye geçmek gibi sanki. Bir müzik türünü, eski ya da avam bulup başka bir müzik türünün dinleyicisi olmak gibi. Kişinin tek başına üretip dinlediği bir müzik türü olmadığı sürece hep bir başka sürünün dinlediği müzik olmayacak mı bu yeni tür?
Özgürlüğe geri dönersek, özgürlük biraz delilik midir? Beklendiği gibi davranmamak. Nasıl davranacağının tahmin edilememesi. Başka türlü nasıl “bu adam özgür” denebilir ki. Nasıl davranacağı belli ise nasıl özgür olabilir?
Peki özgür seçimi ile sürüye katılmayı seçerse insan, özgür değil midir? Şartları bilerek, anlayarak, değerlendirerek, kendi özgür iradesi ile “beklendiği gibi” davranan bir kişi özgür değil midir? Demek ki bir kişinin davranışlarına düşüncelerine dışarıdan bakarak “özgür” olmadığı konusunda bir fikir beyan etmek çok da doğru değil. Özgürce köle olmayı seçmiş bir insan özgür değil midir?
Dünyayı gezip görüp, köyüne yerleşen bir insan, dışarıdan sıkıcı ya da monoton görünen bir hayatı kendi huzurlu iradesi ile yaşayan bir insan, özgür olduğunu hissederek kurallara, beklentilere uygun yaşayan bir insan özgür değil de nedir?
Yoksa özgürlük sadece delilik midir?
deneyememeler 